درباره کویر ایران چه می دانید؟
كوير مركزي ايران (به نامهاي چاله كوير، دشت كوير و كوير نمك هم شناخته ميشود) چاله زمين‌شناسى مثلث شکل ناموزون است که ضلع قاعده آن کوه‌هاى طبس تا کوه‌هاى سبزوار در مشرق و دو ضلع آن يکى از ارتفاعات جنوبى البرز شرقي و کوه‌هاى سمنان تا سبزوار در شمال ضلع ديگر ارتفاعات تفرش و کاشان و کوه‌هاى انارک و جندق در جنوب مى‌باشد. در داخل اين چاله دو حوضه يکى مسيله در مغرب و حوضه ديگر موسوم به دشت کوير در مشرق قرار دارد.
کوير مرکزی نمک در بزرگ‌ترين منطقه بيابانى ايران واقع شده است. طول شرقى غربى آن حدود ۶۰۰ کيلومتر و عرض آن از شمال به جنوب بين 150 تا 400 کيلومتر است و وسعت آن بين ۵۰ تا ۶۰ هزار کيلومتر مربع مى‌باشد.
دليل وسعت منطقه و تفاوتهاي ساختاري مناطق غربي، شرقي و مركزي كوير مركزي ايران، اين گفتار به بررسي قسمتهاي مركزي از جنوب تا شمال كوير خواهد پرداخت. براي بررسي مناطق غربي به گفتار ريگ جن مراجعه فرماييد.
حوضهٔ کوير مرکزی از پست‌ترين نقاط فلات داخلى ايران محسوب مى‌شود. در مناطق پست کوير نمک کوه‌هاى منفردى وجود دارد که جنس آن از کنگلومرا و گرانيت مى‌باشد که احتمالاً بر اثر حرکات تکتونيکى ارتفاع پيدا کرده و چون جنس سختى دارند در مقابل فرسايش مقاومت بيشترى نشان مى‌دهند.
از نظر ساختمانى کوير نمک با کوير لوت تفاوت بسيار دارد چه چاله لوت حفره‌اى است که در اثر شکستگى طبقات زمين احداث شده در حالى‌که کوير نمک يک چاله بزرگ زمين‌شناسى مى‌باشد. عمده پهنه كوير دارای رسوبات نمکی فراوان می باشد که عمده ی رسوبات و مواد فرسایشی آن از دامنه های فرسایش ی
افته البرز شکل گرفته است.
قسمت اعظم مركز کوير نمک پوشيده از خاكهاي رسي نمكي مي باشد كه در اثر بارشهاي پراكنده سطحي بسيار سخت و نا منظم شده اند. در قسمتهاي جنوب و مركزي كوير، پلتفرمهاي نمكي (درياچه هاي نمك) قابل مشاهده هستند. در زير اين لايه هاي سطحي لجن چربي به رنگهاي قهوه اي تيره و در مواردي سبز قابل مشاهده است كه در اثر جذب حرارت خورشيد و فشار لايه هاي موازي در قسمتهايي از كوير بر روي زمين آمده و خشك شده است كه به كوير طبقه شهرت دارند. علت ایجاد اشکال تیز و انفجاری نمک سیاه در این منطقه به اين دليل است كه نمک سفید اشعه مادون قرمز خورشید را از خود عبور میدهد. بهترین سطح برای جذب این اشعه لجنهای سیاه رنگ لایه های زیرین است. این لجنها در اثر جذب این اشعه گرم می شوند و حالت انبساطی پیدا کرده و با فشاری که بر لایه های سطحی می آورند باعث شکسته شدن لایه های سطحی و خروج آنها از زمین به سطح کویر می شوند. این لجنهای سیاه پس از خشک شدن در اثر فرسایش بادی و باران اشکال تیز و برنده ای تشکیل میدهند که عملا حرکت خودرو و چهار پایان بر روی آنها را غیر ممکن می کند. همچنين در مرز فاصله قسمتهاي بياباني و كويري خاكهاي زرد رنگي وجود دارند كه به گل زرد شهرت دارند و عموما از تركيبات گوگردي هستند. وجود بافتهاي مورد اشاره تنوع اكلو‍ژيكي منحصر به فردي را به اين كوير داده است كه ميتواند براي جذب گردشگر بسيار مناسب باشد.
در حاشيه جنوبي كوير، زمينهاي بياباني عمدتا پوشيده از تپه هاي ماسه اي برخان و تپه هاي ماسه ای هرمی و پوشش گياهي تيپيك مناطق بياباني ايران از قبيل گز، تاق، اشنان، اسكنبيل، دم گاوي، نسي، قيچ، اسپند، درمنه و ... است. همچنين در ابتداي حوزه كوير بوته هاي پراكنده اشنان قابل مشاهده است. با افزايش درصد نمك موجود در خاك هيچگونه گياهي قابل مشاهده نيست. در حاشيه شمالي كوير گنبدهاي نمكي و زمينهاي آبرفتي بوفور يافت ميشوند.
به اعتقاد زمين شناسان کویر مركزي ايران در زمانهای گذشته دریای کم عمقی به نام تتیس بوده است که در مرور زمان و به علت گرمی هوا و تغييرات اقليمي خشک شده است. درياچه هاي خزر و آرال بقاياي آن دريا بزرگ بوده اند. در حاشیه شرقی این کویر در نزدیکی شهر بجستان روستایی به نام یونسی وجود دارد که ساکنین آن معتقدند یونس پیامبر(ع) در این دریا توسط نهنگ بلعیده شده است . وجود رسوبات لایه ای در کویر همچنين وجود مناطقي همچون فسيل آباد در منطقه پارك ملي كوير كه پوشيده از فسيل هاي ريز درشت ماهي هاي مختلف است ميتواند صحت اين ادعا را اثبات كند.
وجه تسميه كوير
دقیقا مشخص نیست که واژه کویر از چه زمانی وارد زبان پارسی شده است . بعضی معتقدند که کویر ریشه ای از کلمه کبیر عربی به معنای بزرگ دارد و دشت کویر به معنای دشتی بزرگ و پهناور است .از دیگر کلماتی که می تواند ریشه اصلی واژه کویر باشد می توان به گور یا کور اشاره کرد . از آنجایی که این منطقه در زمانهای گذشته دارای گله های گور آسيايي بوده است (متاسفانه در سالهاي اخير هيچگونه گوري در منطقه كوير مركزي مشاهده نشده است) و کور در زبان ساسانی به معنای ساده است می توان به این نتیجه رسید که کویر از ریشه ساسانی کلمه کور گرفته شده است . همچنین کپه یا کفه در پارسی پهلوی به معنی فنجان یا کاسه بوده است و از آنجا که کویر مانند کاسه ای محصور به کوه ها است، می تواند وجه تسمیه کویر باشد . از دیگر کلمات می توان به کفره اشاره کرد که ریشه عربی دارد و کماکان در صحاری آفریقا به کویرهای آن اتلاق می شود .
پوشش گياهي و جانوري
در قسمتهاي مركزي كوير مركزي هيچگونه چشمه آب تلخ و يا شيريني قابل مشاهده نيست (در منطقه ريگ جن در غرب كوير مركزي و همچنين مناطق شرقي كوير چشمه هاي پراكنده اي قابل مشاهده است كه عموما داراي آبي تلخ مزه هستند) بدليل عدم وجود منابع آب شيرين و گياه در گستره كوير اين منطقه فاقد پوشش جانوري مقيم است. در حاشيه جنوبي كوير و در مرز بيابان پوشش جانوري شامل خرگوش، گربه شني، روباه شني، جبير، جرد، سارگپه، شاهين، مگس گير، چك كاكلي، تير مار، شتر مار، مار جعفري، آگاماي سروزغي، دم سياه و عربي و انواع عقرب شامل عقرب طلايي، سياه و جرار و در ارتفاعات كل، بز و جبير قابل مشاهده است.
آب راه ها و ارتفاعات كوير
بدليل شيب غربي شرقي كوير تمامي آب راه ها، رودخانه هاي فصلي و مسيلها جهتي غربي شرقي دارند. 3 رودخانه عمده در اين كوير قابل مشاهده است. 2 رودخانه در قسمت جنوبي كه از ارتفاعات پراكنده اطراف ريگ جن همچون كوه زرومند و ملا هادي و ارتفاعات جنوب مصرسرچشمه گرفته و 1 رودخانه در قسمت شمالي كه از ارتفاعات سمنان و ارتفاعات شمال معلمان سرچشمه گرفته و به كوير ميريزند. همچنين مسيلهاي فصلي نيز كه از ارتفاعات جنوب محمد آباد كوره گز و عروسان تغزيه ميشوند در مركز كوير وارد 2 آبراه جنوبي ميگردند.
در كل گستره پهنه كوير هيچگونه كوه و يا تپه اي قابل مشاهده نيست. كوير پهنه صاف و همواري است كه فاقد هرگونه ارتفاع قابل توجهي است. ارتفاع متوسط كوير 720 متر از سطح آبهاي آزاد است و ميانگين بارش سالانه كمتر از 10 ميليمتر است.
دماي هوا
میزان دمای هوا در گرمترین زمان در روز (ماه تیر) به حدود 50 درجه و در شب در حدود 25 تا 30 درجه میرسد . این اختلاف فاحش دما باعث خرد شدن کامل سنگها (گریه سنگ) می شود. در فصول سرما میزان دما در روز در حدود 13 تا 17 درجه ور در شب در حدود 0 تا 7- می باشد . در حاشيه كوير و در نزديكي ريگزارها دماي هوا به طرز چشمگيري در طول روز افزايش مي يابد .
آثار باستاني و تاريخي
از نقطه نظر تاريخي بغير از چند آب انبار پراكنده كه در مسيرهاي عبوري از عرض كوير قرار داشته آثار باستاني قابل مشاهده اي در پهنه اين كوير شناسايي نشده است. از آب انبارهاي باستاني در اين منطقه ميتوان به آب انبارهاي سر كوير، ميانه و دولاشي اشاره كرد كه همگي در حاشيه محور ارتباطي معلمان به جندق واقع شده اند. در مناطق بياباني حاشيه كوير آثار باستاني مختلفي به چشم ميخورد. ناحیة بیابانک ناحیه ای قدیمی (تقریباً برابر با بخش خور و بیابانک امروزی ) در حاشیة جنوبی دشت کویر که در گذشته بر سر راه اصفهان (نایین ) به خراسان (نیشابور) قرار داشته است . نشانه هایی از مسکونی بودن این منطقه پیش از اسلام وجود دارد، از جمله مي توان به آتشکده ای درحاشيه روستاي مهرجان اشاره كرد. همچنين، شهر جندق در این منطقه به زندان و تبعيدگاه انوشیروان دادگر معروف بوده است و گنبدی قدیمی به نام هشت درب متعلق به دوره ساسانیان در آن خودنمايي ميكند.
پيش از قرن هشتم ، اطلاعات چندانی از این ناحیه در دست نيست ولی در دوره صفویه ، شاه عباس اول از همین راه عازم مشهد شد و در مسیر خود به شنهای روان برخورد و دستور داد تا برای راهنمایی مسافران ستونهای آجری در این ریگزار برپا کنند. ستونهايي كه كماكان در قسمتهايي از كوير مركزي قابل مشاهده هستند (مسير روستاي عروسان به طرود). به دستور او برای آسایش زوار مشهد رضوی نيز مزرعه و رباطی احداث کردند که به مزرعة عباس آباد معروف است . در 1007 نیز سپاهیان وی از همین مسیر به خراسان رفتند.
به دلیل محصور بودن این منطقه در کویر بسیاری از آداب و رسوم قدیمی ايرانيان باستان در اين منطقه محفوظ مانده است ، از جمله بزرگداشت آخرین شب ماه اسفند، معروف به شب بی بی هور که اهالی معتقدند در این شب فرشته برکت به خانه آنها فرود می آید و بر برکت آنها می افزاید. همچنین تا دهه های اخیر جشن سده در این ناحیه مرسوم بود و در خور و برخی روستاها با افروختن آتش این روز را جشن می گرفتند.
از آثار باستانی و تاریخی این منطقه قلعه روستاي بیاضه (نارنج قلعه ) به سبک دورة ساسانی است . زیربنای این قلعه حدود هزار مترمربع است . داخل قلعه اتاقکها و راهروهای پیچ در پیچ در پنج طبقه دیده می شود که سابقاً انبار غله بوده است . در کنار دیوار قلعه مسجدی قرار دارد که در قرن هشتم استاد دهنوی آن را مرمت کرده است . همچنین ساختمان مخروبه ای به نام «هفت برادران » و مقبرة امامزاده ابراهیم ، منسوب به یکی از فرزندان امام موسی کاظم (ع) ، در این ناحیه قرار گرفته است . در گرمه محلی مشهور به قبرستان کشته ها قرار دارد که به روایتی گورستان کسانی است که در جنگ علویان و قوای سهراب گبر در این محل کشته شده اند. در مهرجان مزار عارف و صوفی بیابانکی ، شمس الدین حاجی محمدشاه ، از قرن هشتم به جای مانده است. در فرخی مسجدی قدیمی با گنبد و ایوانی بزرگ و ساختمانی به نام عمارت شیخ که بسیار قدیمی است وجود دارد. آثار چند چهارطاقی در گورستان فرخی دیده می شود که یکی از آنها به پیر معروف است و جنبة تقدس دارد. در اردیب زندانی معروف به دیوان خانه مسعود لشکر یاغی ، حاج ابراهیم بیک پسر قدرت الله نایب الحکومه جندق و بیابانک ، قرار دارد که بنای آن از ساروج است. همچنين در جندق خانه و مقبره شاعر يغماي جندقي از شعراي دوره قاجار قرار دارد.
مسيرهاي باستاني
مهمترين و پر ترددترين مسير مورد استفاده كاروانيان، مسير جندق به بيدستان بوده كه محور ارتباطي جندق معلمان بر روي همان جاده باستاني بنا شده است. از مسيرهاي ديگر ميتوان به مسير عروسان به طرود و مسير عروسان به حلوان اشاره كرد. مسير عروسان به حلوان در زمانهاي گذشته نيز بدليل وجود كويرهاي طبقه و بافت بسيار سخت، تيز و برنده زمين كه باعث زخمي شدن پاي شترها ميشده بندرت مورد استفاده قرار ميگرفته است. سون هدين كويرنورد سوئدي در كتاب كويرهاي ايران خاطرات خود از عبور از مسيرهاي جندق به بيدستان و طرود به عروسان را به رشته تحرير درآورده است. همچنين وي قصد عبور از مسير عروسان به حلوان را داشته كه پس از صحبت با بوميان منطقه و آگاهي از خطرات احتمالي از اين كار صرف نظر ميكند. عدم وجود پوشش گیاهی در عمده پهنه کویر دركنار وجود زمینهای پست باعث شده که کوچکترین بارش سبب ایجاد باتلاقهای عظيم رسي در این منطقه گردد . از این رو عبور از این کویر بدون مطالعات لازم و بررسی دقیق ماه های بارش به هیچ عنوان توصیه نمی شود .
محسن ادیب
برگرفته از سایت کویرها وبیبانهای ایران
